30 januari 2023 - door Liese Dewilde
Amerikaans President Joe Biden lanceerde in augustus 2022 de Inflation Reduction Act (IRA). Bij EU-leiders heerst daardoor (en door de hoge energieprijzen in Europa) al enkele maanden paniek over het risico op de-industrialisering. De EU moet reageren en haar concurrentiekracht vergroten. Maar hoe?
De Commissie benadrukte al een aantal mogelijkheden en plannen om tegemoet te komen aan de gevolgen van de IRA op de Europese industrie: een versoepeling van de staatssteunregels, snellere vergunningsprocedures, een Europees Soevereiniteitsfonds enzovoort.
Overkoepelende doelstellingen van de aangekondigde plannen zijn de herindustrialisering van Europa, de versterking van onze concurrentiekracht en het nastreven van open strategische autonomie.
Op 9 en 10 februari zal een bijzondere top met Europese leiders plaatsvinden over een alomvattende aanpak om te reageren op de IRA en over de versterking van de soevereiniteit en strategische autonomie van Europa. De ontwerpconclusies van de top geven inkijk in de plannen.
Inflation Reduction Act en hoge energieprijzen
In augustus 2022 lanceerde Amerikaans President Joe Biden de Inflation Reduction Act (IRA), een programma van 400 miljard dollar om een groene Amerikaanse industrie uit te bouwen. De VS wil wereldleider worden en blijven op het gebied van schone energietechnologie, -productie en -innovatie en bevoordeelt daarbij haar eigen economie. Europa juicht groene ambities in principe toe. Maar met deze grote subsidiepot bedreigt de VS de industriële ontwikkeling, economische groei, werkgelegenheid en welvaart in Europa. De IRA zou bedrijven namelijk naar de VS kunnen lokken of kunnen bewegen om daar te investeren in plaats van in Europa. Het probleem van ’investeringslekkage’ naar de VS leeft in het bijzonder bij chemiebedrijven en de autosector. In maart wordt van Washington een tweede reeks richtsnoeren verwacht over de tenuitvoerlegging van de IRA.
De hoge energieprijzen in Europa brengen daarnaast bijkomende moeilijkheden met zich mee. In de VS en China zijn de prijsstijgingen namelijk veel beperkter. Europa verliest daardoor aan concurrentiekracht.
Risico op de-industrialisering
Het feit dat de IRA Europese techbedrijven naar de VS zou kunnen lokken, in combinatie met de hogere energieprijzen in Europa, maakt van een versnelde de-industrialisering een dreigend risico. Europa moet een antwoord bieden op die dreiging.
Europees Industriebeleid verder op weg naar soevereiniteit en veerkracht
Reeds bij de Nieuwe Industriële Strategie van maart 2020 en de Actualisering van de Nieuwe Industriële Strategie in mei 2021 legde Europa meer focus op het versterken van de open strategische autonomie van de EU, het versnellen van de dubbele transitie en de versterking van de veerkracht van de interne markt. Door de combinatie van nieuwe uitdagingen, gaat Europa verder op die weg.
Voorlopig circuleren een aantal plannen en ambities om te bouwen aan een Europees Industriebeleid dat antwoord biedt op de huidige uitdagingen.
Tijdelijke crisis- en overgangskaderregeling voor staatssteun
Europees Commissaris voor Concurrentie Margrethe Vestager stelde op vrijdag 13 januari voor om een tijdelijk crisis- en overgangskader voor staatssteun in te stellen. Specifiek stelt Vestager voor om de "Tijdelijke kaderregeling inzake staatssteun", die in reactie op de oorlog in Oekraïne is aangenomen, te veranderen in een "Tijdelijke crisis- en overgangskaderregeling voor staatssteun".
Vestager bereidt deze wijziging van de staatssteunregels momenteel voor. Een versoepeling zou het voor lidstaten makkelijker moeten maken om technologieën voor hernieuwbare energie te subsidiëren en belastingvoordelen te bieden aan bedrijven in strategische sectoren. De wijzigingen moet onder andere de berekening van het steunbedrag eenvoudiger en de goedkeuring sneller maken. Bovendien zou het toepassingsgebied worden uitgebreid tot "alle technologieën voor hernieuwbare energie".
In een brief naar de EU-ministers van Economie en Financiën schreef Vestager dat deze maatregelen "beperkt moeten zijn in de tijd, gericht op sectoren waar dit risico [van investeringsverlegging] echt bestaat en evenredig wat de steunbedragen betreft".
Niet alle lidstaten akkoord
Niet alle lidstaten zijn echter opgezet met een versoepling van de staatssteunregels. Dit voorstel doet alarmbellen afgaan bij lidstaten die minder budget voor staatssteun hebben. Zij vrezen dat het plan zal leiden tot een scheeftrekking van de interne markt, ten koste van hun bedrijven. Op het Economisch Wereldforum in Davos twee weken geleden waarschuwde Belgisch premier Alexander De Croo voor een “wedloop van de diepste zakken”.
Momenteel nemen Frankrijk en Duitsland het leeuwendeel van de goedgekeurde staatssteun voor hun rekening. Frankrijk pleit nu voor een herziening van IPCEI’s (Important Projects of Common European Interest) en een verdere verhoging van de aanmeldingsdrempel bij de algemene groepsvrijstellingsverordening.
Gezamenlijke Europese financiering
Hoe dan ook zouden soepelere staatssteunregels dus hand in hand moeten gaan met gezamenlijke Europese instrumenten voor financiering. ‘Om fragmentering van de Europese markt te vermijden en groene energie in de hele EU te steunen moet er daarom ook meer Europese financiering komen’, zei von der Leyen.
De Commissie zal daarom een Europees ‘Sovereignty Fund’ voorbereiden in de bijsturing van het Europese budget later dit jaar. Dat fonds moet een structurele financiering van onderzoek en innovatie-steun garanderen.
Niet alle lidstaten akkoord
Die ideeën doen dan weer alarmbellen afgaan bij lidstaten die geen extra EU-schulden willen. Nederland meent bijvoorbeeld dat eerst gekeken moet worden naar de vele miljarden die nog overblijven in bestaand fondsen (zoals het corona-Herstelfonds en RePowerEU).
Op het Economisch Wereldforum in Davos op 17 januari 2022 benadrukte Commissievoorzitter von der Leyen uitdrukkelijk dat we een regelgevingsklimaat moeten creëren dat ons in staat stelt snel op te schalen en gunstige voorwaarden te scheppen voor sectoren die cruciaal zijn voor het bereiken van netto nul-emissies. Ze benoemde specifiek de productie van windmolens, zonnepanelen, warmtepompen en groene waterstof.
Ze stelde daarom voor om een Net-Zero Industry Act in te voeren. Die zou voortbouwen op de Chips Act en zou duidelijk doelstellingen moeten vaststellen voor de toeleveringsketen voor relevante strategische industriesectoren tegen 2023. Hiervoor zou een vereenvoudiging en versnelling van de afgifte van vergunningen voor de bouw van nieuwe productielocaties (met name voor IPCEI-projecten) essentieel zijn.
Naast de Net-Zero Industry Act zal de geplande Kritieke Grondstoffenwet bijdragen tot de ontwikkeling van koolstofarme technologieën door EU-landen te helpen toegang te krijgen tot strategische hulpbronnen (zoals bijvoorbeeld lithium).
Commissievoorzitter von der Leyen herhaalde de afgelopen weken regelmatig deze plannen om een Kritieke Grondstoffenwet (Critical Raw Materials Act - CRMA) te publiceren. In haar State of the Union-speech van 2022 kondigde von der Leyen deze plannen reeds aan én de ambities werden opgenomen in het Commissiewerkprogramma voor 2023. In principe wordt het Commissievoorstel voor een CRMA in maart gepubliceerd.
Noodzaak voor digitale transitie & gebrek aan EU-instrumenten
Het veiligstellen van voldoende aanvoer van kritieke grondstoffen zal van het grootste belang zijn voor de groene en digitale transitie van de EU. Momenteel is de EU voor een aantal kritieke grondstoffen sterk afhankelijk van geconcentreerde bevoorradingsbronnen uit een paar derde landen. Volgens de huidige prognoses zal de mondiale vraag naar sommige grondstoffen en zeldzame aardmetalen bovendien binnenkort groter worden dan het mondiale aanbod. Leidende economieën doen daarom strategische inspanningen om het aanbod veilig te stellen. Hierdoor neemt de vraag naar de grondstoffen verder toe en kunnen handelsbeperkingen ontstaan.
Een gebrek aan EU-actie zou de afhankelijkheid van de EU van geconcentreerde voorzieningsbronnen en kwetsbaarheid voor geopolitieke spanningen met negatieve economische en veiligheidseffecten verder verergeren. De EU beschikt momenteel niet over de instrumenten om de daaruit voortvloeiende structurele voorzieningsrisico's (die het vermogen van de EU om de groene en digitale transitie te verwezenlijken aantasten) tot een minimum te beperken. Met de Critical Raw Materials Act die de Commissie zal voorstellen, creëert het instrumenten om deze uitdagingen aan te pakken.
Vier pijlers Critical Raw Materials Act
De Kritieke Grondstoffenwet zal opgebouwd worden rond vier belangrijke pijlers:
Vaststelling van prioriteiten en doelstellingen voor EU-acties
Hiertoe behoren bijvoorbeeld volgende acties: vaststellen criteria ‘kritieke grondstoffen’ (economisch belang, aanbodconcentratie, vraagsubstitutie, strategische toepassingen, voorspelde bevoorradingstekorten…) en vaststellen EU-doelstellingen voor het vergroten van de capaciteit in verschillende stadia van de waardeketen om de nationale en EU-inspanningen te sturen etc.
Verbetering van het toezicht, het risicobeheer en de governance van de EU op het gebied van kritieke grondstoffen
Hiertoe behoren bijvoorbeeld volgende acties: opzetten van een specifiek operationeel netwerk voor het tijdig delen van informatie, ontwikkelen van mechanismen voor vroegtijdige waarschuwing, opzetten van stresstests, aanbevelen van lijst met strategische projecten etc.
Versterking van de kritische grondstofwaardeketen van de EU (mijnbouw, raffinage, verwerking, recycling) in een mondiale context
Hiertoe behoren bijvoorbeeld volgende acties: strategische projecten in de EU aanwijzen die voor gediversifieerde toegang kunnen zorgen, betere toegang tot financiering en gestroomlijnde en voorspelbare vergunningen voorzien voor strategische projecten, ontwikkelen van investeringscapaciteit om de ontwikkeling van de waardeketen mogelijk te maken etc.
Zorgen voor duurzame gelijke concurrentievoorwaarden op de eengemaakte markt
Hiertoe behoren bijvoorbeeld volgende acties: versterken van het kader voor afval en circulariteit, transparantie, beschikbaarheid en coördinatie van strategische reserves van relevante kritieke grondstoffen verbeteren om de risico's van verstoringen van de toeleveringsketen te beperken, zorgen voor de beschikbaarheid van voldoende Europese en internationale technische normen ter ondersteuning van innovatie, hoge milieu-, sociale en bestuursnormen etc.
In haar speech in Davos benadrukte Commissievoorzitter von der Leyen tot slot het belang van opleidingen voor werknemers in ‘groene’ industrieën. Focussen op deze vaardigheden moet deel uitmaken van het antwoord op de huidige uitdagingen. In verband met green & digital skills zullen een aantal initiatieven plaatsvinden in het kader van het Europees Jaar van de Vaardigheden 2023.
Alomvattend antwoord & versterking soevereiniteit
Op een speciale Europese top, op 9 en 10 februari, buigen de Europese leiders zich over een antwoord op de actuele uitdagingen. De EU-leiders zullen naar verwachting oproepen tot een ‘alomvattende aanpak’ om te reageren op de Amerikaanse IRA en daarbij de ‘soevereiniteit en strategische autonomie’ van Europa te versterken.
Volgens voorzitter van de Europese Raad, Charles Michel, moeten we snel, intelligent én op grote schaal actie ondernemen om onze economie te versterken door te investeren in groene en digitale technologie. .
Ontwerp van conclusies geeft voorsmaakje
Het ontwerp van de conclusies voor de top geeft mooi de agenda van die buitengewone top weer en geeft alvast een idee van wat op die top beslist kan worden.
De alomvattende aanpak om te reageren op de IRA zou worden onderverdeeld in verschillende actielijnen:
Op korte termijn: vereenvoudiging en versnelling van de procedures voor het verlenen van staatssteun in strategische sectoren voor de groene en digitale omschakeling, met behoud van gelijke concurrentievoorwaarden op de interne markt
Volledige mobilisering van de bestaande fondsen en financiële instrumenten
Bevordering van de financiële solidariteit: voortbouwend op het succes van het SURE-programma ter ondersteuning van de nationale werkloosheidsverzekeringsregelingen tijdens de Covid-19-pandemie, en via een snel voorstel voor een Europees soevereiniteitsfonds
In de ontwerpconclusies wordt bovendien opgeroepen tot een regelgevingsinitiatief om de uitvoering van investeringsprojecten in schone technologie te vereenvoudigen en te versnellen en de regels voor overheidsopdrachten aan te passen om de "groene" industrie te stimuleren. Ook de ontwikkeling van de vaardigheden van werknemers wordt benadrukt, evenals het sluiten van "ambitieuze" handelsovereenkomsten en een gemakkelijker toegang tot kritieke grondstoffen.
In de komende maanden worden dus heel wat zaken verwacht en gepland om de concurrentiekracht van de EU te garanderen en de Europese soevereiniteit te vergroten. Een deel van deze initiatieven waren al aangekondigd maar worden des te belangrijker om te reageren op actuele uitdagingen. Andere initiatieven die eraan komen zijn specifiek in het leven geroepen om te reageren op de IRA en op de hoge Europese energieprijzen.
VLEVA volgt de ontwikkeling van het Europees industrieel beleid verder op.
